Er mwyn mynd i’r afael â’r heriau mawr hyn mae angen i bob llywodraeth gydweithio. Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn darparu’r fframwaith a’r weledigaeth honno ar gyfer Cymru, ond mae ymdrechion ein llywodraeth a chyrff cyhoeddus eraill yng Nghymru yn cael eu rhwystro mewn meysydd fel polisi economaidd ehangach, cymorth i’r argyfwng costau byw, a phenderfyniadau ariannu trwy raglenni fel lefelu i fyny a chronfeydd ffyniant a rennir. 

Y tu ôl i’r ystadegau hyn mae pobl go iawn – ac rwy’n clywed eu lleisiau yn y data trwy gydol yr adroddiad. Maent yn adleisio pryderon a phrofiadau byw cymaint o bobl ar draws ein cymunedau. Rhaid i ni beidio â cholli golwg ar y straeon hyn wrth ddadansoddi’r adroddiad hwn. 

Rhaid i Lywodraeth Cymru a chyrff cyhoeddus ledled Cymru adnewyddu eu hymdrechion i fynd i’r afael â meysydd sy’n peri pryder a adroddir dro ar ôl tro. Er fy mod yn croesawu’r cynnydd yn yr adroddiad, rwy’n bryderus iawn bod sawl maes yn parhau i gael eu hamlygu. 

Mae eraill a minnau wedi tynnu sylw at feysydd lle mae angen gweithredu ar frys. Mae’r adroddiad yn amlygu, unwaith eto, yr angen i fynd i’r afael â; 

• Cyfraddau tlodi cynyddol yn wyneb yr argyfwng costau byw
• Dirywiad mewn bioamrywiaeth ac argyfwng hinsawdd
• Disgwyliad oes anghyfartal ac anghydraddoldeb cynyddol 
• Llesiant ac unigrwydd pobl ifanc

Lefelau tlodi 

Mae canran y bobl sy’n byw mewn tlodi incwm cymharol wedi bod yn sefydlog yng Nghymru ers dros 15 mlynedd. Rydym yn wynebu ein cymunedau’n cael eu plymio i dlodi, gan olygu bod yr anghydraddoldebau presennol yn cael eu gorliwio. Mae hyn yn arbennig o bryderus gan ein bod yn gwybod mai tlodi yw’r penderfynydd iechyd mwyaf. 

Mae’r Adroddiad yn dangos: 

• Cyn yr argyfwng costau byw, roedd 11% o oedolion yn cael eu cyfrif fel ‘amddifadedd sylweddol’ (methu fforddio rhai pethau megis cadw’r tŷ yn ddigon cynnes, gwneud arbedion rheolaidd, neu gael gwyliau unwaith y flwyddyn). Mae hyn yn uwch ar gyfer merched (13%) na dynion (9%).
• Roedd bron i hanner (49%) o rieni sengl mewn amddifadedd materol
• Dywedodd 2% o gartrefi eu bod wedi cael bwyd gan fanc bwyd
• Amcangyfrifir bod 196,000 o aelwydydd (14% o aelwydydd) yn byw mewn tlodi tanwydd ym mis Hydref 2021, er y disgwylir i effaith y cynnydd yn y cap ar brisiau ynni domestig ym mis Ebrill 2022 fod wedi cynyddu hyn yn sylweddol er gwaethaf ymyriadau i liniaru’r effaith 
• Yn yr ardaloedd mwyaf difreintiedig yng Nghymru, roedd cyfradd marwolaethau wedi’i safoni yn ôl oedran o farwolaethau a gofrestrwyd oherwydd COVID-19 74% yn uwch na’r gyfradd yn yr ardaloedd lleiaf difreintiedig 
• Mae data newydd ar fforddiadwyedd tai yn dangos ar gyfer y blynyddoedd ariannol diweddaraf y mae data ar gael ar eu cyfer (2017-2020) bod 19.4% o aelwydydd yn gwario 30% neu fwy o’u hincwm ar gostau tai 
• Roedd cynnydd o 27% yn nifer yr aelwydydd a oedd dan fygythiad o ddigartrefedd yn ceisio cymorth gan eu hawdurdod lleol yn ystod 2021-2022. 

Efallai nad yw’r ffigurau hyn yn syndod; mae canlyniad y pandemig yn dal i gael effaith ar gymunedau ac mae costau ynni a bwyd cynyddol yn gwasgu teuluoedd ymhellach. 

Rhaid i’r adroddiad hwn arwain at atebion radical, blaengar a hirdymor sy’n ystyried cenedlaethau’r dyfodol. Rwy’n annog Llywodraeth Cymru i: 

• Ymrwymo i raglen ôl-ffitio tai gynhwysfawr a buddsoddi mewn perchnogaeth ynni adnewyddadwy cymunedol i leihau costau ynni, lleihau allyriadau cartrefi a chreu swyddi gwyrdd newydd. 
• Gweithredu’n gyflym i helpu aelwydydd yn awr drwy wneud trafnidiaeth gyhoeddus yn fforddiadwy ac yn gynhwysol, a chyhoeddi ymrwymiad hirdymor i’r rhaglen gwyliau prydau ysgol am ddim 
• Ewch ymhellach ar y cynllun peilot incwm sylfaenol. Dylai’r Peilot gynnwys gweithwyr diwydiant trwm fel rhan o chwyldro gwyrdd a chyfiawn.
• Ymrwymo i System Llesiant Genedlaethol, gan symud y cydbwysedd o ofal acíwt i ofal ataliol i gadw ein cymunedau’n iach a’n GIG i fynd.
• Ymrwymo i raglen Partneriaethau Bwyd hirdymor ym mhob awdurdod lleol yng Nghymru 

Byddaf yn disgwyl gweld ymateb sylweddol yng nghyllideb Llywodraeth Cymru, sydd i’w chyhoeddi ar 12 Rhagfyr. 

Rwy’n teimlo fy mod wedi fy nghalonogi gan gynifer o’r ymyriadau cadarnhaol rwyf eisoes wedi’u gweld hyd yma yn y meysydd y mae angen gweithredu mwy brys arnynt ac rwy’n cymeradwyo rhai Llywodraeth Cymru; 

• Ymrwymiad i’r treial Incwm Sylfaenol Cyffredinol, gan ddarparu rhwyd ddiogelwch i’r rhai sy’n gadael gofal
• Strategaeth drafnidiaeth genedlaethol newydd ac adolygiad o ffyrdd a fydd yn cynorthwyo’r newid i ddulliau trafnidiaeth mwy cynaliadwy ac a fydd yn lleihau allyriadau
• Creu Gweinidogaeth Hinsawdd, sy’n cyfuno’r portffolios trafnidiaeth, yr amgylchedd, ynni, tai a chynllunio ar gyfer gweithredu ar y cyd ar yr Argyfyngau Hinsawdd a Natur.
• Strategaeth presgripsiynu cymdeithasol, gan leihau’r pwysau ar feddygon teulu

Mae’r rhain i gyd yn fentrau pwysig ond cymharol newydd na fydd effaith yn syth, ond mae’n amlwg ein bod yn symud i’r cyfeiriad cywir. 

Ar ben hynny, rwy’n falch o weld bod effeithiau clir wedi bod ar ein llesiant cenedlaethol mewn sawl maes, er enghraifft; 

• Cynnydd o 4% o bobl sy’n teimlo y gallant ddylanwadu ar benderfyniadau yn eu hardal leol i 30%. Mae hyn hefyd i fyny’n sylweddol o 19% yn 2018-19
• Mae 36% o bobl bellach yn siarad Cymraeg, gydag 11% bellach yn rhugl – gan ein symud yn nes at Gymru lle mae’r Gymraeg yn ffynnu a nod o 1 miliwn o siaradwyr Cymraeg.
• Cynnydd mewn ailgylchu, gyda bron i ddwy ran o dair o wastraff dinesig yn cael ei ailgylchu, ei ailddefnyddio neu ei gompostio yn 2020-21
• Yn 2021, gallwn weld cynnydd yn nifer yr oedolion o oedran gweithio yng Nghymru sydd wedi cymhwyso i’r trothwy lefel 3 o ychydig dros 50% yn 2011 i 62.5%.

Rwy’n croesawu cyflwyno dangosyddion diwygiedig a’r naratif ar gynnydd tuag at ein cerrig milltir newydd. Mae hwn yn adroddiad sy’n ceisio alinio’n well ag ethos Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol. Fodd bynnag, hoffwn hefyd weld Llywodraeth Cymru yn cymryd camau beiddgar i gefnogi pobl yng Nghymru i gynyddu camau gweithredu i helpu gyda materion byd-eang. Rydym yn falch o’n dyheadau i ddod yn genedl sy’n gyfrifol ar lefel fyd-eang, ac yng ngoleuni heriau rhyngwladol parhaus a chynnydd, gallwn wneud mwy i godi ein hymwybyddiaeth genedlaethol a’n symbyliad ar y materion hyn. 

Rwy’n annog pob rhan o’r Llywodraeth, Cyrff Cyhoeddus, Byrddau Gwasanaethau Cyhoeddus ac eraill i ddefnyddio’r wybodaeth hon wrth bennu blaenoriaethau, cyllidebau a gwneud penderfyniadau polisi.