Wrth i Gomisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol statudol cyntaf y byd baratoi i ddod i ddiwedd ei thymor o saith mlynedd, mae Sophie Howe yn myfyrio ar effeithiau’r ddeddfwriaeth ar fywyd yng Nghymru. 

Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn ei gwneud yn ofynnol i benderfyniadau gael eu gwneud yng Nghymru mewn ffordd sy’n diwallu anghenion heddiw heb beryglu gallu cenedlaethau’r dyfodol i ddiwallu eu hanghenion hwythau. 

Daeth Cymru y wlad gyntaf yn y byd i ddeddfu er budd cenedlaethau’r dyfodol yn 2015 – gan ysbrydoli gweledigaeth y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Cenhadaeth Arbennig ar gyfer Cenedlaethau’r Dyfodol a gwledydd eraill o Ganada ac Iwerddon i’r Alban a Gibraltar. 

Mae’r Ddeddf yn gosod cyfrifoldeb cyfreithiol ar lunwyr polisi yng Nghymru i greu atebion rhyng-gysylltiedig i wella llesiant diwylliannol, cymdeithasol, economaidd ac amgylcheddol, drwy saith nod cenedlaethol, gan gynnwys uchelgeisiau ar gyfer cymdeithas iachach, fwy cyfartal, gydnerth yn amgylcheddol ac economi llesiant. Yn y ddeddfwriaeth, nid yw’r nod ar gyfer ‘Cymru lewyrchus’ yn sôn am Gynnyrch domestig gros (CDG), yn hytrach yn diffinio twf yn nhermau ‘cymdeithas arloesol, gynhyrchiol a charbon isel sy’n cydnabod terfynau’r amgylchedd byd-eang’, gyda phwyslais ar ‘waith gweddus’. 

Mae Ms Howe, sy’n fam i bump o blant, wedi arwain ymyriadau proffil uchel yn ymwneud â chynllunio trafnidiaeth, diwygio addysg a newid yn yr hinsawdd, gan herio Llywodraeth Cymru ac eraill i ddangos sut y maent yn ystyried cenedlaethau’r dyfodol – ac mae hi’n myfyrio ar rai o’r pethau ymarferol ffyrdd y gallai pobl yng Nghymru fod wedi sylwi ar y gwahaniaeth. 

• Helpodd y Ddeddf i greu strategaeth genedlaethol 10 mlynedd ar gyfer gofal iechyd, gan ganolbwyntio ar fesurau ataliol a gweledigaeth hirdymor o gadw pobl yn iach, nid dim ond trin salwch, a chydnabod effeithiau tlodi, tai, cyflogaeth, yr amgylchedd ac addysg. 
• Enghraifft ddiweddar yw fferm solar ysbyty gyntaf y DU yn Ysbyty Treforys yn Abertawe, sydd i fod i arbed £1m y flwyddyn mewn trydan.  
• Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe yn ailddefnyddio gwelyau ymateb brys COVID-19 i fynd i’r afael â thlodi gwelyau plant, ac mae cynghorau a gwasanaethau iechyd a chymdeithasol yn cydweithio ar iechyd ataliol i ragnodi ymarfer corff ym myd natur neu ymweliadau ag amgueddfeydd. 
• Mae Wil Stewart yn warden ym Mharc Gwledig y Morglawdd yng Nghaergybi, un o’r mannau lle mae Tîm Cefn Gwlad ac Ardal o Harddwch Naturiol Eithriadol a Gwasanaethau Cymdeithasol Cyngor Sir Ynys Môn yn gweithio gyda Bwrdd Iechyd Prifysgol Betsi Cadwaladr i ddefnyddio’r Ddeddf i gynnig teithiau cerdded fel ffurf o therapi naturiol. 

• Gall cleientiaid gael eu hatgyfeirio gan eu meddyg teulu lleol eu hunain neu drwy Dîm Iechyd Meddwl Cymunedol Ynys Môn ac mae Wil, sydd wedi bod yn warden ers 24 mlynedd, yn eu rhedeg ar yr un pryd bob wythnos. 
• Meddai Wil: “Mae’n braf gweld pobl yn cysylltu â byd natur, ac yn aml yn cysylltu â’u hunain ac i nifer sylweddol o gerddwyr, maen nhw wedi dod yn edrych ymlaen yn fawr at drefn iachus. Rwyf wedi gweld newidiadau sylweddol mewn pobl, o’r gŵr bonheddig na fu’n siarad am wythnosau ar y teithiau cerdded ac a gafodd ei ysbrydoli’n sydyn gan ei amgylchoedd i ddyfynnu llinellau o’i hoff gerdd, i’r person sydd wedi dechrau dod yma i eistedd arno mainc mewn natur. Mae’r effaith gadarnhaol y mae cerdded yn ei chael ar ein llesiant yn ddigamsyniol ac rwy’n hynod falch o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol – mae wedi sancsiynu llesiant pobl ac wedi rhoi cefnogaeth swyddogol i ddod o hyd i ffyrdd newydd o helpu pobl i wella eu hiechyd corfforol a meddyliol.” 
• Canfu adroddiad y comisiynydd y gallai incwm sylfaenol haneru tlodi, un o brif achosion iechyd gwael, ac yn dilyn ymgyrch leisiau gan gynnwys un y comisiynydd, lansiodd Llywodraeth Cymru gynllun peilot incwm sylfaenol sydd ar hyn o bryd yn talu cannoedd o bobl sy’n gadael gofal £1,600 y mis. 
• Canfu adroddiad y comisiynydd y gallai incwm sylfaenol haneru tlodi, un o brif achosion iechyd gwael, ac yn dilyn ymgyrch leisiau gan gynnwys un y comisiynydd, lansiodd Llywodraeth Cymru gynllun peilot incwm sylfaenol sydd ar hyn o bryd yn talu cannoedd o bobl sy’n gadael gofal £1,600 y mis. 

• Ym maes trafnidiaeth, lle mae arian a fyddai wedi cael ei wario ar draffordd drwy warchodfa natur yn cael ei fuddsoddi yn lle hynny mewn teithio cynaliadwy ar ôl i’r comisiynydd ysgogi gwrthwynebiad i’r ffordd, gyda saib ar adeiladu ffyrdd newydd, cynnydd o 63% mewn buddsoddiad teithio llesol yn y gyllideb ddiwethaf, a chynllun i gynyddu trafnidiaeth gyhoeddus, cerdded a beicio i 45% erbyn 2045. 

• Ym maes gwastraff, mae strategaeth Mwy nag ailgylchu, gyda tharged ar gyfer Cymru ddiwastraff erbyn 2050, wedi’i seilio ar Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol.  
• Mae Llywodraeth Cymru yn gwahardd plastigion untro ac wedi buddsoddi mewn caffis atgyweirio a llyfrgell o bethau ledled Cymru, ac ar yr A487 ger Aberaeron, defnyddiwyd 4.3 tunnell o glytiau babanod ail-law i roi wyneb newydd ar ffordd mewn ymgais i atal rhai o’r amcangyfrifir bod 143 miliwn yn cael eu taflu yng Nghymru bob blwyddyn. Mae cynlluniau bellach ar waith i gasglu cewynnau ar draws 15 awdurdod lleol yng Nghymru. 

• Ym myd addysg, mae galwadau’r comisiynydd am adolygiad o gymwysterau TGAU yn arwain at ailwampio’r arholiadau, ac mae Cymru wedi mabwysiadu cwricwlwm newydd a yrrir gan bwrpas gyda Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn greiddiol iddo, gyda phwyslais ar iechyd meddwl a datblygu eco-lythrennedd sy’n cael ei addysgu gan bobl ifanc gyflawn, wedi’u hysbysu’n foesegol. “Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn ein helpu i feddwl am y tymor hir. Mae wedi gwneud i ni i gyd gymryd cam yn ôl a gofyn beth sy’n wirioneddol bwysig i’n plant.” Peter Evans Pennaeth Ysgol Bro Banw, Rhydaman. 

Dywedodd Ms Howe: “Mae llawer mwy o waith i’w wneud o hyd ond os byddwch chi’n teithio o amgylch Cymru ac yn siarad â phobl am sut mae penderfyniadau’n cael eu gwneud, fe welwch chi effeithiau Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol, yn bennaf oherwydd symudiad o hyrwyddwyr newid yn defnyddio’r ddeddfwriaeth unigryw hon i greu Cymru well. 

“Rwy’n hynod falch o’r hyn sydd wedi’i gyflawni yn ei fywyd byr gan yr hyn rwy’n ei glywed yn aml yn cael ei ddisgrifio fel cyfraith ‘synnwyr cyffredin’ – hynny yw, gwneud penderfyniadau cydgysylltiedig, edrych ar drafnidiaeth trwy lens gofal iechyd, gofyn i gymunedau sut maen nhw am gyflawni aer glanach i’w plant ei anadlu, ar yr un pryd â lleihau tlodi. 

“Pe bai gan bob gwlad Ddeddf Cenedlaethau’r Dyfodol ddegawdau yn ôl, efallai na fyddem yn gweld effeithiau dinistriol yr argyfwng costau byw. Mae gennym ni ffordd bell i fynd i gyflawni uchelgeisiau’r Ddeddf yn llawn ond mae’n hollbwysig ein bod ni’n gwneud hynny. Yng Nghymru, mae yna fframwaith cyfreithiol ar gyfer cynllunio ar gyfer y tymor hir, a gwasanaethau cyhoeddus yn gweithio mewn gwahanol ffyrdd, ac mae ei angen nawr yn fwy nag erioed.” 

• Gallwch weld fideo sy’n dangos rhai o’r ffyrdd y mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn gwneud gwahaniaeth yng Nghymru, yma. 

NODIADAU I OLYGYDDION 

Beth yw’r Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol? 

Mae Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) yn ddarn o ddeddfwriaeth sy’n arwain y byd ac sy’n gosod dyletswydd gyfreithiol ar gyrff cyhoeddus yng Nghymru (yn cynnwys Llywodraeth Cymru, cynghorau lleol a byrddau iechyd) i weithredu heddiw ar gyfer gwell yfory drwy gyfrwng saith nod llesiant cenedlaethol cydgysylltiedig – llewyrchus, gydnerth, iachach, mwy cyfartal, o gymunedau cydlynus, gyda diwylliant bywiog lle mae’r Gymraeg yn ffynnu, ac sy’n gyfrifol yn fyd-eang. 

Wedi dod i rym yn 2015 yn unol â Nodau Datblygu Cynaliadwy’r Cenhedloedd Unedig, mae’r Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol yn ymwneud â gwella llesiant cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol Cymru. Mae’n rhaid i bob corff cyhoeddus sy’n ddarostyngedig i’r Ddeddf weithredu datblygu cynaliadwy – drwy ddiwallu anghenion heddiw heb gyfaddawdu gallu cenedlaethau’r dyfodol i ddiwallu eu hanghenion hwythau. 

Dylai cyrff cyhoeddus ddefnyddio’r pum ffordd o weithio (tymor hir, atal, integreiddio, cydweithio, cynnwys) i gyflawni uchelgeisiau’r Ddeddf, drwy feddwl mwy am y hirdymor, gweithio’n well gyda phobl a chymunedau a gyda’i gilydd, ceisio atal problemau fel newid yn yr hinsawdd ac anghydraddoldeb a mabwysiadu ymagwedd fwy cydgysylltiedig. 

Cymru yw’r unig wlad yn y byd i wneud Nodau Datblygu Cynaliadwy’r (SDGs) Cenhedloedd Unedig yn ddeddf, ac ym mis Medi 2021, cyhoeddodd yr Alban ei bod yn ymuno â Chymru ac yn penodi Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol. 

Llysgennad Arbennig y Cenhedloedd Unedig ar gyfer Cenedlaethau’r Dyfodol 

Ym mis Medi 2021, cymeradwyodd Ysgrifennydd Gwladol y Cenhedloedd Unedig, António Guterres, gynnig ar gyfer creu llysgennad arbennig i genedlaethau’r dyfodol a fydd â’r dasg o gynrychioli buddiannau’r rhai y disgwylir iddynt gael eu geni dros y ganrif sy’n dod – gan gyflwyno ymagwedd cenedlaethau’r dyfodol Cymru i’r byd. 

Pan gafodd ei basio’n gyfraith, dywedodd Nikhil Seth, Ysgrifennydd Cyffredinol Cynorthwyol y Cenhedloedd Unedig ar y pryd: ‘Beth mae Cymru’n ei wneud heddiw, bydd y byd yn ei wneud yfory. 

Pwy yw’r Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol? 

Sophie Howe yw Comisiynydd Cenedlaethau’r Dyfodol cyntaf Cymru. Cafodd ei rôl ei chreu yn 2016, i weithredu fel ‘gwarcheidwad’ cenedlaethau’r dyfodol, drwy hybu’r egwyddor datblygu cynaliadwy, yn arbennig i weithredu fel gwarcheidwad gallu cenedlaethau’r dyfodol i ddiwallu eu hanghenion ac annog cyrff cyhoeddus i dalu mwy o sylw i effaith hirdymor y pethau y maent yn eu gwneud.  

Yn fam i bump o blant sy’n byw yng Nghaerdydd, Cymru, cyn y rôl hon, bu Sophie’n ddirprwy gomisiynydd heddlu a throseddu De Cymru am bedair blynedd. Cyn hynny bu’n gweithio i Gomisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, a’r Comisiwn Cyfle Cyfartal lle’r oedd yn arwain ar wahaniaethu ar sail rhyw a hawliadau tâl cyfartal. Hi oedd y cynghorydd ieuengaf yng Nghymru pan oedd yn 21 mlwydd oed. 

Mae ei sgwrs TED Countdown, ‘Lessons on Leaving the World Better Than You Found It’, wedi cael ei gwylio dros 1.7 miliwn gwaith. 

Bydd ei rôl yn dod i ben ym mis Ionawr 2023, cyn i gomisiynydd newydd ddechrau yn y rôl. 

DIWEDD